Şəxsiyyətlər

Botkin Sergey  Petroviç – Rus terapevt  həkimi, materialist  alim, ictimai  xadim. Klinik tələbatda  fizioloji  cərəyanın  banisi, Hərbi  Tibbi  Akademiyasının  professoru  Rusiyada  ilk  dəfə  öz  klinikası  yanında  təcrübə  labarotoriyası  yaradaraq, dərmanların  fizioloji – farmokoloji  təsirini  tədqiq  etmiş,heyvanlarda  süni  yolla  müxtəlif  xəstəlik  prosesləri  törətməklə  orqanizmin  fizioloji – pataloji  xüsusiyyətlərini  öyrənmişdir.

            Botkin insan  və  ali  heyvan  orqanizmlərini yaşadıqları  mühitlə  ayrılmaz  sürətdə  bağlı  olan  və  sinir  sistemi  ilə  idarə  olunan  tam  bir  vəhdət  hesab  edirdi.Botkin  təbiətdə  yaratdığı  və  İ.P.Pavlovun  nervizm  adlandırdığı bu  yeni cərəyan  hazırda  tibb  nəzəriyyəsi  və  təcrübəsində  eləcə  də  biologiyada  mühüm  prinsip  sayılır. Botkin  belə  hesab  edirdi  ki, tibbin  vəzifəsi  yalnız  müalicə  ilə  məşğul  olmaq deyil,  həm  də  xəstəliklərin  qarşısını  almaqdır: həkim  xəstənin  yalnız  mühüm  xəstəliyin  müalicəsi  ilə  deyil,  onun  bütünlükdə  müalicəsi  ilə  məşğul  olmalıdır. Botkin  elmi  fəaliyyətinin ictimai  işlə  əlaqələndirərək  1861 – ci  ildə  pulsuz  ambulatoriya  1880 – ci  ildə  isə  Peterburq  rus həkimləri  cəmiyyətinin  sədrikən cəmiyyət  tərəfindən  pulsuz xəstəxana  açılmasına  nail  olmuşdur. (indi  bu  xəstəxana  Botkin  adını  daşıyır.) Moskvanın  böyük  xəstəxanalarından  birinə  Botkinin  adı  verilmişdir. Virus  hepatitis  xəstəliyinin  infeksion  mənşəli  olduğunu  ilk  dəfə  Botkin  irəli sürmüşdür.

            Botkin  xəstəliyi – infeksion  sarılıq - əsasən, qara  ciyərin  zədələnməsi  ilə  xarakterizə  edilən  kəskin  virus  xəstəliyi. Xəstəliyin infeksion  xarakterli olduğunu  ilk  dəfə  rus  alimi Botkin  müəyyən  etmişdir.

           

Vavilov  Nikoloy  İvanoviç (25.11.1887 Moskva – 26.01.1943 Saratov). Sovet  genetiki, bitkiçi.  Coğrafiyaşünas. Müasir  seleksiyanın  əsasları, mədəni  bitkilərin  mənşəyi və  onların  coğrafi  yayılması haqqında  təlimin  yaradıcısı;  SSRİ – də  biologiya  və  kənd  təsərrüfatı  elmlərinin  ilk  təşkilatçılarından  və rəhbərlərindən  biri,  ictimai  xadim.

            Vavilovun  rəhbərliyi  və  iştirakı  ilə  Ümumittifaq  Bitkiçilik  İnstitutunda  300  mindən  çox  mədəni  bitki  nümunəsi  olan  zəngin  dünya  kolleksiyası  yaradılmışdır. 1919 –cu  ildə  Vavilov  yoluxucu  xəstəliklərə  qarşı  bitkilərinimunitetinə  dair  təlimi  əsaslandırdı. 1920  bitkilərdə  iris  dəyişkənliyin  homoloji  sıralar  qanununu irəli  sürdü. O  bitkiçilər  və  seleksiyaçılar  məktəbinin  banisidir. Vavilovun  350-dən  çox  əsəri  dünya  biologiya  elmi  xəzinəsinə  daxil  olmuşdur. Vavilov  elmi  tədqiqatlarına  görə  bir  çox  mükafat  almış  N.M.Prejevalski ağ  qızıl medal  və  ÜİKTS-nın  böyük  qızıl  medalı ilə  təltif  edilmişdir. 1967 –ci  ildə  Ümumittifaq Bitkicilik İnstitutuna  və  Ümumittifaq  Genetiklər  və  Seleksiyaçılar  Cəmiyyətinə  Vavilovunn adı  verilmişdir.

            Vavilov Azərbaycanda  Ümumittifaq  Bitkicilik  İnstitutunun Mərdəkan  şöbəsinin  yaradılmasında  iştirak  etmişdir.

            Vernadski – Vladimir  İvanoviç   (12.03.1863 Peterburq – 06.01.1945 Moskva). Geokimya,  Biogeokimya  və  radiogeologiyanın  banisidir. Mineralların  və  mineral  assosiasiyalarının  əmələ  gəlmə  proseslərini,  onların  geoloji  mühitdən  asılı  olaraq  dəyişilməsini  öyrənməklə, minerologiyada  genetik  istiqamətin  əsasını  qoymuşdur. Vernadski  müasir  biosfer  haqqında  təlimin  banisidr. Biosferdə  canlı  orqanizmlərin  məcmusunu o, canlı  maddə adlandırmışdır. Vernadski  elmi  yaradıcılığında  materializm  mövqeyində  durmuşdur. Elmi  tədqiqatlarda  fəlsəfənin  rolunu  yüksək qiymətləndirmişdir, təbiətşünaslığın  məntiq  və  metodologiyasını  işləyib  hazırlamağın  zəruriliyini  göstərmişdir. Elmi  tarixi  və  nəzəriyyəsinə  dair  bir  sıra  əsəri  var.

AndreyNikolayeviç Beketov   

 Peterburq  Universitetinin  professoru  olmuşdur, rus,  botonik – morfoloqu  və  bitki  coğrafiyaçünasıdı,  Peterburq  Təbiətçünaslar  Cəmiyyətinin  əsasını  qoyanlardan  biridir. Bitkilərin   yerüstü  veqatativ  orqanlarının quruluçundakı  qanunauyğunluqları, çiçəklərdə  “eybəcərlik”  hadisəsini  öyrənmiş  və  morfoloji  təbiətini  aydınlaşdırmışdır. Rus  Bitki  coğrafiyaşünaslar  məktəbinin  banisidir. Görkəmli  botaniklərdən K.A. Timiryəzev,  B.L.Kamarov  və  başqaları  Beketovun  yetişdirmələridir. 


                                                                        Musa Musayev

Musa Əbdürəhman oğlu Musayev 27 dekabr, 1921-ci il tarixində, Azərbaycan Respublikası, Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu bitirmişdi.Xeyli parazit və sərbəst yaşayan ibtidailərin (Protozoa) morfoloji xüsusiyyətləri və sistematikası tədqiq edilmişdir, ekoloji parazitologiyanın bəzi məsələləri işlənilmişdir. Məməlilər və quşlardan 150-dən çox elm üçün yeni koksidi növü təsvir edilmişdir, onlardan 15-nin həyat tərzi açıqlanmışdır. Koksidilər heyvanların bağırsaq, qan və başqa toxumalarında parazitlik etdikdə hüceyrə və orqanizm səviyyəsində parazit-sahib münasibətlərinin biokimyəvi və s. mexanizmləri tədqiq edilmişdir. Azərbaycanda zooloji tədqiqatların çoxillik nəticələri çap olunmuş monoqrafiyalarda ümumiləşdirilmişdir. 

                                                                     
Həsən Əliyev                                                                          

Həsən Əliyev 15 dekabr 1907-ci ildə Zəngəzur qəzasının Comərdli kəndində anadan olmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitunun elmi işlər üzrə direktor müavini (1944-1949), eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (indiki Azərbaycan Pedaqoji Universiteti) baş müəllim (1945-1949), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Botanika İnstitunun direktoru (1949-1952), Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı nazirinin birinci müavini və Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitənin katibi (1952), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası akademik-katibi (1952-57), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitunda laboratoriya müdiri (1957-1967), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitunun direktoru (1968-1993) vəzifələrində işləmişdir. Əsas elmi fəaliyyəti torpaqşünaslığın nəzəriyyəsi, ekologiya, botanika, bitkiçilik, təbii ehtiyatların və təbii şəraitin qorunub daha səmərəli istifadə olunması problemlərini, ümumiyyətlə, təbiətşünaslığın müxtəlif sahələrini əhatə edir.. Azərbaycan təbiətinin, torpağının və suyunun mühafızəsi sahəsində onun xidmətləri əvəzsizdir. O, kütlələrin ekoloji tərbiyəsinə, təbiətin mühafizəsi haqqında biliklərin təbliğinə böyük əhəmiyyət verirdi. Dünya Universitetinin elmi və mədəniyyət üzrə doktoru (ABŞ), İngiltərə Kraliça Biblioqraflar Cəmiyyətinin həqiqi üzvü olmuşdur.

                                                                                  Əhməd Rəcəbli Cabbar oğlu (14.7.1898-15.12.1963.Bakı.) Profesor, Azərbaycan SSRİ   Kənd Təsərrüfatı EA-nın akad-i idi (1958). Təhsilini İtaliyanın Peruca şəhərində almışdır .1930-1945 –ci illərdə  təşkil  etdiyi  Zaqatala  Kənd  Təsərrüfatı  texnikomunun  direktoru, Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı  İnstitutunda  kafedra  müdiri  olmuş,  1945 – ci  ildən  ömrünün  axrınadək  Azərbaycan Elmi – Tədqiqat  Bağçılıq,  Meyvəçilik  və  Subtropik  Bitkilər  İnstitutunda  şöbə  müdiri  işləmişdir. Bir  çox  bitkilərin  introduksiyası  və  seleksiyası  ilə  məşğul  olmuş, yer  fındığı,  tütün,  kənaf,  soya, yer  alması  və  başqa  bitkiləri  ilk  dəfə  təsərrüfata  yaymışdır. “Azəri” “Pərzivan”, “Basar”  buğda  sortlarını  “Ərəşi - 11” çəltik  sortunu, “Zaqatala  294/1”, “Pərzivan 46/2”, yerfındığı  həmçinin  alma, heyva, şaftalı,  ərik  və  alçanın  yeni  sortlarını  yaratmış,  Azərbaycan  şəraitində  meyvə  bitkilərindən  yüksək  və  sabit  məhsul  almaq  üçün  aqrotexniki  tədbirlər  hazırlamışdır.

 

Konstantin İvanoviç Skryabin  (07.12.1878, Peterburq – 17.10.1972, Moskva). SSRİ.də  hermintologiya  elminin  banisi. RSFSR, Qırğısıztan SSR və Özbəkistan  SSR  əməkdar  elm  xadimi. Skryabin tələbəlik  illərini  Şuşa  şəhərində  keçirmişdir. (1904) 1945-ci ildə  Skryabin Azərbaycana  gəlmiş  və  onun  səyi  nəticəsində  Azərbaycan  SSRİ  EA  Zoologiya  institutunda  helmintologiya  laborotoriyası  açmışdır. Tədqiqatı  helmintlərin  morfologiya, biologiya, filogeniya,  sistematika, ekologiya, epizotologiya  və  epidemialogiyasına  həsr  etmişdir. 1919-cu ildən Skryabinin  iştirakı  və  rəhbərliyi  ilə SSRİ.də  o  cümlədən  Azərbaycanda (1930-cu ildə) helmint  faonasını  öyrənən  300dən artıq  ekspidisiya  aparılmışdır.Skryabin  200-dən  çox  yeni  helmint  növünü  kəşf  və  təsvir  etmiş,  120  yeni  helmint  cinsini  elmi  sürətdə  əsaslandırmışdır.Skryabinin  kadr  hazırlamasında  mühüm xidməti  var. S.M.Əsədov, Z.M. Şaxmaxtinskaya  və  başqaları  Skryabinin  yetişdirmələridir.

Volta Aleksandro (18.02.1745-05.03.1827) İtalyan  fiziki  fizioloq   
elektrik  haqqındakı  təlimin  banilərindən   biridir. 1803-cü ildən  ilk  qalvanik  elementi  düzəltmişdir. Elektrik  gərginliyi  vahid  Volt   onun adını  daşıyır. Volt  müqayisəli  fizioloji  təcrübələr  apararaq  heyvan  sinirlərində  (əzələlərə  nisbətən),  həmçinin  bağırsaqların  saya  əzələlərində  (skelet  əzələlərinə   nisbətən)  və  mədədə  böyük  elektrik oyancılığı  olduğunu  müşahidə  etmişdir. İnsanın  görmə  və  dad  orqanlarının  elektrik  qııcıqlanmasını  aşkara  çıxarmışdır. Həmin   işlərin  fizioloji  təcrübə  metodları  tarixində  böyük  rolu  olmuşdur

               

                              MirzəağaƏlizadə Hacıbala oğlu (15.3.1910,Bakı) Biologiya e.d. Azərbaycan Elimi-Tədqiqat Çoxillik Bitkilər Əkinçilik İn-tuda  laboratoriya müdüri  olmuşdur.1961- ci ildən AEA Genetika və Seleksiya İn-tunda bitgi fiziologiyası laboratoriyasının rərbəri olub. Əsas işləri çay bitkisinin fiziologiyasına ,bitgi hüceyrəsində nukleyin turşularının, xüsusən dezoksiribonukleyin turşusu dinamikasının tədqiqinə həsir edilmişdir.

 

Yusif Əbdürrəhman Ələkbər oğlu (18.5.1912, Şəki-30.11.1977,Bakı) .Biologiya e. d .Azərbaycan EA m.üzvü-1945-ildən   Zoologiya  İn-tunda işləmiş,1952ildən ömrünün axırınadək həmin in-tda ixtiolodiya laboratoriyasında rəhbəlik etmişdir Əsərləri Xəzər dənizi və su hövzələrinin balıq təsərrüfatı və faunasının tədqiqinə həsir edilmişdir.100-dən artıq elimi əsərin, ocümlədən 3monoqrafiyanın  müəllifi,zoologiya terminləri lüğətinin tərtibçilərindəndir.   

Lütfi Zadə                                                                           

Lütfi Zadə Azərbaycan əsilli alim, süni intelellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, Kaliforniya Berkli Universitetinin professoru. Bu ali təhsil müəssisəsinin ömürlük professoru seçilmiş yeganə şəxsdir. Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədri. Lütfi Zadə bir çox xarici ölkə akademiyalarının üzvüdür. O, çoxlu sayda mötəbər cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktorudur. Lütfi Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən alim sayılır. Təkcə 1990-2000-ci illərdə onun əsərlərinə 36000-dən çox istinad edilmişdir. Kaliforniyanın Berkl şəhərində "İnformasiya Texnologiyaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır